Anna Liberadzka
Asystenta zdrowienia można określić jako: towarzysza, mediatora, motywatora, pełnomocnika, rzecznika, mentora. Ta nowa rola osób z doświadczeniem kryzysu psychicznego budzi duże oczekiwania ze strony profesjonalistów.
Osoby chorujące psychicznie od lat stopniowo wychodzą poza rolę pacjenta psychiatrycznego (Cechnicki A., Liberadzka A., Nowe role osób chorujących psychicznie w leczeniu i zdrowieniu „Psychiatria Polska”). Nowo przyjmowane przez nie role to m.in.: rola edukatora – osoby dzielącej się swoimi doświadczeniami choroby i jej pokonywania, rola badacza (np. „O barierach w zatrudnieniu i pracy – perspektywa beneficjentów” Janik J., Wroński K; „Potrzeby osób chorujących psychicznie w Małopolsce – raport z badań” Liberadzka A., Kurbiel D.), ostatnio coraz częściej rola self adwokata – rzecznika interesów swojej grupy – taką rolę spełniają m.in. społecznicy działający na rzecz osób chorujących psychicznie zrzeszeni w Akademii Liderów Cogito czy reprezentanci ruchu działający w Zespole do spraw pilotażu programu psychiatrii środowiskowej w ramach NPOZP, osoby będące członkami Rady do Spraw Zdrowia Psychicznego przy Ministerstwie Zdrowia oraz zatrudnione w Biurze ds. Pilotażu NPOZP.
W ostatnim czasie konstytuuje się zupełnie nowa rola – asystenta zdrowienia, którego można określić jako: towarzysza, mediatora, motywatora, pełnomocnika, rzecznika, mentora – pracownika wchodzącego w skład zespołów terapeutycznych pracujących z osobami chorującymi psychicznie.
W niniejszym tekście pragnę przedstawić, jakie są oczekiwania względem asystentów zdrowienia zarówno ze strony profesjonalistów, jak i innych pacjentów, jakie towarzyszą temu lęki i obawy oraz jak wyglądają przygotowania do pełnienia tej roli na przykładzie jednego z kursów.
Autorem badania na temat oczekiwań jest Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej we współpracy ze Stowarzyszeniem „Otwórzcie Drzwi” oraz Zakładem Psychiatrii Środowiskowej CMUJ. Celem było zebranie opinii, tak by móc rzetelnie przygotować się do przeprowadzenia kursu Asystenta Zdrowienia. Przygotowano dwie ankiety – jedną skierowaną do profesjonalistów pracujących z osobami chorującymi psychicznie, drugą do samych osób chorujących psychicznie.
Badanie jest jeszcze w toku, wciąż napływają odpowiedzi, ale wstępne wnioski z ankiet, które zostały zebrane do tej pory, zostały opracowane i wykorzystane przy konstruowaniu założeń kursu. Na dzień pisania niniejszego tekstu napłynęło do nas 47 ankiet od profesjonalistów i 50 ankiet od pacjentów.
Wstępna analiza ankiet dla profesjonalistów wskazuje, że mają oni bardzo wysokie oczekiwania względem przyszłych asystentów zdrowienia. Według profesjonalistów asystenci zdrowienia powinni posiadać następujące umiejętności i wiedzę:
- związane z przepracowaniem choroby oraz zdrowieniem: pełny wgląd w chorobę, znajomość jej objawów i sposobów leczenia (niealternatywnego!), wiedza nt. procesu chorowania, leków, znajomość jednostek chorobowych; znajomość podstaw – psychologii, psychoterapii, terapii zajęciowej oraz szeroko rozumianej pomocy społecznej;
- związane z umiejętnościami miękkimi, głównie skoncentrowane wokół komunikacji, nawiązywania więzi, relacji, takie jak na przykład: umiejętność współpracy z zespołem oraz osobami, które potrzebują pomocy i ich rodzinami, umiejętność bycia w dialogu, umiejętność nawiązywania pozytywnej relacji oraz podtrzymania jej, przyjmowania postawy rozumiejącej, umiejętność przekonywania i osiągania kompromisu, tolerowanie i akceptowanie odmienności, radzenia sobie ze stresem, niesienia, ale też sięgania po pomoc, stawiania granic;
- związane z nastawieniem do obowiązków w pracy i współpracowników: asertywność względem kadry, umiejętność pracy w zespole, szczerość w relacji z przełożonym, odpowiedzialność, rzetelność, wytrwałość, entuzjazm, stabilność, uczciwość, podejmowanie inicjatywy, umiejętność działania pod presją, obowiązkowość, kompetentność.
Profesjonaliści mają także sporo obaw i lęków związanych z perspektywą zatrudniania asystentów zdrowienia. Najczęściej wymieniane to: ryzyko nawrotu choroby u asystentów zdrowienia, brak odporności, dystansu, nieumiejętność trzymania granic. Wiele obaw dotyczy przyszłej pracy w zespole terapeutycznym, jako potencjalnie trudne wymieniane są: nieumiejętność współpracy, konieczność „kontrolowania się” w rozmowach przy asystentach zdrowienia, niewiedza, jak przekazywać sobie informacje dotyczące danych wrażliwych i rokowania, trudności wentylowania emocji przez personel w trakcie przerw. Obawy budzą się też w związku z niejasnością roli asystenta zdrowienia zarówno dla samego asystenta, jak i zespołu oraz pacjentów. Część psychoterapeutów mówi nawet o możliwym negatywnym wpływie na pacjentów. Wśród zagrożeń wskazują: możliwość nieprofesjonalnego prowadzenia pacjenta, nieumiejętność zdystansowania od własnych przeżyć, bagatelizowanie problemów podopiecznego czy propagowanie alternatywnych metod leczenia.
Większość profesjonalistów uważa, że asystent zdrowienia powinien mieć zapewnione dodatkowe wsparcie. Najwięcej osób wskazuje na konieczność wsparcia superwizora oraz wsparcie całego zespołu terapeutycznego, jako wskazane wymienione są także grupy Balinta i inne grupy wsparcia. Ważne jest także, by asystent zdrowienia był w stałym kontakcie ze swoim lekarzem prowadzącym i/lub psychoterapeutą.
Jeśli chodzi o oczekiwania pacjentów względem asystentów zdrowienia, to także są one dosyć wysokie i w wielu miejscach zgodne z oczekiwaniami profesjonalistów. Najczęściej powtarzającym się postulatem było, by posiadał on wiedzę o chorowaniu i sposobach zdrowienia, by miał przepracowaną własną historię chorowania i zdrowienia, i potrafił się nią dzielić zarówno z podopiecznym, rodziną, jak i personelem placówki, w której będzie zatrudniony. Jeśli chodzi o rolę, jaką ma pełnić, to najczęstsze odpowiedzi wskazują, że powinien być towarzyszem oraz pośrednikiem między chorym a zespołem terapeutycznym i/lub rodziną. Pacjenci mają bardziej konkretne wyobrażenia, w czym asystent zdrowienia może pomóc, czym może się zajmować. Oczekują, że asystent zdrowienia będzie: pomagał zrozumieć chorobę, motywował do leczenia, potrafił zrobić plan na kryzys (chronił przed nawrotem choroby), będzie wsparciem dla chorego i jego rodziny, będzie znał działanie leków, będzie aktywizował do różnych form działania (w tym do podjęcia pracy), będzie pośredniczył w różnych sprawach urzędowych. Sporo osób wskazywało także takie zajęcia dla asystenta zdrowienia: prowadzenie prelekcji zdrowia psychicznego, udział w terapii zajęciowej, rozmowy (najczęściej wskazywane) i spacery, wspólne gry, wsparcie pacjentów w rozwoju zainteresowań, towarzyszenie na wycieczkach organizowanych przez zatrudniającą placówkę.
Wśród pożądanych cech, którymi powinien odznaczać się asystent zdrowienia są według pacjentów: cierpliwość, empatia, mądrość, komunikatywność, rzetelność, umiejętność słuchania, inteligencja, życzliwość, spokój, opanowanie, łatwość w nawiązywaniu kontaktów, zaradność, pomysłowość, dystans.
Co ciekawe, pacjenci także mają lęki i obawy związane z wprowadzaniem profesji asystenta zdrowienia. Najogólniej można je podzielić na dwie grupy. Pierwsza grupa obaw skoncentrowana jest wokół tematu, czy asystent zdrowienia zasymiluje się z zespołem terapeutycznym, czy zespół go przyjmie i na jakich prawach. Było sporo wypowiedzi, gdzie zostały wyrażone wprost obawy o niechęć profesjonalistów do wprowadzenia do placówek asystentów zdrowienia, obawy o potencjalny konflikt pomiędzy asystentami zdrowienia a profesjonalistami. Druga duża grupa obaw związana jest z pytaniem, czy asystenci zdrowienia podołają nowej roli, czy uniosą ciężar, czy sami nie będą mieć nawrotu choroby, czy nie będą się zbyt szybko wypalać i czy nie zapłacą za to zbyt wysokiej ceny, jaką jest utrata zdrowia.
Jak widać, niektóre oczekiwania profesjonalistów i pacjentów względem asystentów zdrowienia są spójne, jak na przykład pełna zgoda, aby asystent zdrowienia posiadał wiedzę o chorobie psychicznej i zdrowiu. Są jednak wyraźne różnice w tych oczekiwaniach: dla pacjentów wystarczającą wydaje się być wiedza bazująca na własnym doświadczeniu asystentów zdrowienia, terapeuci większy nacisk kładą na wiedzę wyuczoną, nabytą. Pacjenci ponad wiedzę książkową, kursową przedkładają odpowiednie nastawienie i takie cechy charakteru jak cierpliwość, wytrwałość, wyrozumiałość, komunikatywność.
Pacjenci kładą większy nacisk na towarzyszenie, łatwiej jest im wyobrazić sobie asystenta zdrowienia zatrudnionego w placówce, w której aktualnie przebywają. Mają dla asystentów zdrowienia konkretne zadania i widzą, że może to dla nich być realna pomoc w codziennym funkcjonowaniu. Podkreślają aspekt nadziei – „skoro im się udało, to dla mnie też jest szansa”. Zwracają uwagę, że asystenci zdrowienia mogą być odciążeniem dla zespołu terapeutycznego, czego zdają się nie zauważać terapeuci. Terapeuci bardziej przeżywają to w kontekście dodatkowego obciążenia zespołu – oprócz opieki nad pacjentami – opieka i superwizja dla asystentów zdrowienia.
Wyniki powyższych ankiet pomogły nam ubogacić nasze własne przemyślenia, obserwacje i wiedzę, co łącznie stało się bazą do merytorycznego przygotowania kursu. Przy przygotowaniach postawiliśmy na pracę zespołową. Zespół złożony z profesjonalistów i osób z doświadczeniem choroby psychicznej wspólnie opracował w toku wielu spotkań, narad, a nawet wspólnego wyjazdu do Szczawnicy, główne założenia kursu oraz podstawy merytoryczne. Z ustaleń, które wspólnie wypracowaliśmy i wdrożyliśmy najważniejszymi wydają się te dotyczące rekrutacji oraz długości kursu, a także poszczególnych zagadnień merytorycznych. Jeśli chodzi o rekrutację to uważamy, że jest to bardzo ważny element i przykładamy do niej dużą wagę. Przyjęliśmy dwa podstawowe kryteria rekrutacji: 1) doświadczenie kryzysu psychotycznego i 2) minimum 2 lata psychoterapii własnej – oba kryteria powinny być udokumentowane na pierwszym etapie rekrutacji. Drugim etapem rekrutacji były rozmowy rekrutacyjne prowadzone w parach: profesjonalista psycholog i osoba z doświadczeniem kryzysu psychicznego. W trakcie rozmów zwracaliśmy uwagę na motywację, ale też na cechy osobowości, które predysponują naszym zdaniem do uprawiania tego nowego zawodu.
Jeśli chodzi o długość kursu i jego zakres merytoryczny wspólnie ustaliliśmy, że będzie to 10 modułów dwudziestogodzinnych, a ich zakres obejmuje:
Komunikację nastawioną na nawiązywanie relacji, asertywność w relacjach, komunikację niewerbalną, czynniki warunkujące komunikowanie terapeutyczne, komunikację z zespołem terapeutycznym, komunikację z rodziną chorego, specyfikę komunikowania się z osobami chorującymi psychicznie.
Wiedzę o chorobie – fazy choroby, osobiste doświadczenie i sposoby radzenia sobie, droga do zdrowienia, wgląd w chorobę i problematyka piętna, konfrontacja z własnymi przeżyciami, autoidentyfikacja mocnych i słabych cech, stygmatyzacja i autostygmatyzacja. Ponadto zniekształcenia poznawcze: czym są, jak wpływają na codzienne funkcjonowanie, przykłady najczęściej występujących zniekształceń poznawczych, sposoby radzenia sobie.
Zdrowienie – sposoby rozumienia pojęcia „zdrowie”, zdrowienie jako proces, deinstytucjonalizacja i normalizacja procesu zdrowienia, etapy dochodzenia do zdrowia, czynniki sprzyjające zdrowieniu.
Współpracę – czym jest współpraca, jak dobrze współpracować. Współpraca z instytucjami w kontekście możliwości radzenia sobie z chorobą; od oddziałów stacjonarnych i dziennych poprzez środowiskowe formy rehabilitacji chorych do projektów pracy i zatrudnienia. Ponadto współpraca w interdyscyplinarnym zespole terapeutycznym, współpraca ze społecznością zawodową, współpraca z pacjentem/klientem i rodziną.
Zagadnienia etyczne – pojęcie etyki w kontekście pracy z drugim człowiekiem, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, standardy etyczne w pomocy psychologicznej, tajemnica zawodowa, specyfika relacji terapeutycznej, rola rozwoju osobistego i podnoszenia kwalifikacji w praktyce zawodowej, zasady etyczne asystenta zdrowienia
Zainteresowanym uczestnikom kursu proponujemy miejsca stażowe lub pośredniczymy w ich uzyskaniu.
Ważnym ustaleniem była też kwestia certyfikacji przyszłych asystentów zdrowienia. Po dyskusjach ustaliliśmy, że wszyscy uczestnicy kursu będą dostawać zaświadczenie o ukończeniu kursu (przy minimum 90% obecności). Natomiast certyfikaty asystenta zdrowienia będą przyznawane przez nas bardziej uznaniowo na podstawie decyzji wszystkich prowadzących w zależności od zaangażowania uczestników i ich postępów w trakcie kursu.
Na zakończenie wspomnę, że pierwsza edycja kursu dobiega końca. Byliśmy zaskoczeni przede wszystkim skalą zainteresowania, która przerosła nasze przewidywania, jak również bardzo wysoką motywacją i zaangażowaniem uczestników. Od września planujemy drugą edycję kursu – na podstawie wciąż napływających zapytań i zgłoszeń widzimy, że potrzeba jest ogromna. Mamy nadzieję wyszkolić kadrę, która będzie w stanie sprostać oczekiwaniom, jakie są wobec nich stawiane i wyzwaniom, jakie przyniesie im praca w tym zawodzie.
Anna Liberadzka – psycholog, od 2007 roku członek Stowarzyszenia „Otwórzcie Drzwi”, którego przez kilka lat była wiceprezesem, obecnie pracownik Pracowni Psychoterapii i Badań nad Psychozami Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej. Autorka i koordynatorka projektów związanych z edukacją społeczną na rzecz walki z piętnem osób chorujących psychicznie oraz autorka artykułów poświęconych kwestiom zdrowienia z choroby psychicznej, a także sytuacji osób chorujących psychicznie w Polsce.
