Depresja czy schizofrenia występują tak samo powszechnie jak cukrzyca czy alergia. Na tematyce zdrowia psychicznego stale ciążą jednak uprzedzenia i stereotypy oraz daleko idąca stygmatyzacja osób z zaburzeniami psychicznymi. Jaki obraz wyłania się z mediów?
Gdy w 2018 rozpoczynały się w kraju projekty deinstytucjonalizacji systemu wsparcia psychologiczno-psychiatrycznego: ruszał pilotaż Centrów Zdrowia Psychicznego oraz uruchomione zostały Środowiskowe Centra Zdrowia Psychicznego dla dorosłych oraz dla dzieci i młodzieży, wspólnie ze środowiskiem profesjonalistów i użytkowników psychiatrii apelowaliśmy do mediów o wrażliwość na potrzeby osób doświadczających kryzysów psychicznych.
Apele takie wystosowało Polskie Towarzystwo Psychiatryczne, Rzecznik Praw Pacjenta oraz inne zaangażowane w przeprowadzane zmiany instytucje. Powstał również specjalny poradnik dla pracowników mediów zawierający praktyczne wskazówki, jak tworzyć przekazy medialne w sposób uwzględniający wrażliwość osób zagrożonych samobójstwem, oparty na doświadczeniu specjalistów z różnych dziedzin.
Dziś, kiedy reforma psychiatrii dzieci i młodzieży dynamicznie się rozwija, a losy pomocy środowiskowej dla dorosłych zależą od ministerialnych decyzji, przedstawiamy raport medialny „Problematyka kryzysu psychicznego”. Został on przygotowany we współpracy z PRESS-SERVICE Monitoring Mediów. Dane pochodziły z ponad 1 100 tytułów prasowych, 5 mln polskojęzycznych portali internetowych, w tym najważniejszych serwisów społecznościowych oraz 100 stacji radiowych i telewizyjnych. Wyniki raportu pokazują, ze osoby wrażliwe, narażone na kryzysy psychiczne potrzebują systemowego wsparcia, a media, które kształtują społeczną świadomość maja przed sobą kolejne wyzwania.
– Wspólnie z analitykami PRESS-SERVICE Monitoring Mediów przyjrzeliśmy się, jak media informują o kryzysach psychicznych. Sprawdziliśmy, jak prasa, radio, telewizja, portale, a także osoby aktywne publicznie choćby poprzez to, że zabierają głos w mediach społecznościowych, odnoszą się do tej grupy. W jakich obszarach wspierają klimat otwartości na uzyskanie wsparcia w celu odzyskania zdrowia psychicznego, a kiedy przeciwnie – pielęgnują szkodliwe stereotypy – komentuje Paweł Ratyński, specjalista z Ośrodka Projektowego Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Jak wynika z analizy, w okresie od 1 stycznia 2019 do 30 czerwca 2020 na temat zdrowia psychicznego w prasie, internecie, radiu i telewizji ukazało się ponad 106 tys. materiałów medialnych, a dotarcie[1] przekazu oszacowano na 1 mld kontaktów odbiorców z tymi informacjami. Za tak wysoki wynik odpowiedzialne są głównie wysokozasięgowe źródła ogólnopolskie oraz dzienniki regionalne. Do najaktywniejszych należały: Wprost.pl, Dziennikbaltycki.pl, Pomorska.pl, Rynekzdrowia.pl, Rp.pl, Radio TOK FM, Wnp.pl, Gazetalubuska.pl, Gloswielkopolski.pl oraz Gp24.pl.
Zdecydowany wzrost liczby publikacji odnotowano w kwietniu br., co było wynikiem coraz głośniejszego medialnego dyskursu na temat kondycji psychicznej Polaków w sytuacji lockdownu z powodu pandemii koronawirusa. Szereg publikacji dotyczyło wpływu izolacji społecznej na dzieci i młodzież. Warto zaznaczyć, że w większości informacji przeważającym kontekstem było zdrowie psychiczne, nie zaś choroby czy kryzysy o takim charakterze.
– Nie można pominąć najbliższego badanego okresu – pandemii koronawirusa SARS-CoV-2 i choroby COVID-19. Potwierdza się to, co zauważyliśmy w naszej pracy – wzrost zainteresowania ludzką psychiką w trudnych momentach. Poza bieżącym relacjonowaniem epidemii dobrze, że dziennikarze podejmują temat jej wpływu na kondycję psychiczną – przekonuje Konrad Trześniak z Ośrodka Projektowego Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Problematyka psychicznego samopoczucia mocno zajmowała użytkowników social media. W analizowanym okresie odnotowano blisko 240 tys. wpisów i komentarzy, przy czym dało się zaobserwować wyraźny trend wzrostowy. Liczba reakcji pod postami sięgnęła 4,3 mln. Co istotne, to kobiety głównie zabierały głos w dyskusji – 62 proc. przekazu. Internauci nie postrzegali zaburzeń psychicznych jako kwestii, której należy się wstydzić. Dużą popularnością cieszyły się akcje społeczne, mające na celu oswajanie analizowanej tematyki.
– Jak wynika z naszego opracowania, na mediach i dziennikarzach spoczywa ogromna odpowiedzialność, by informacje związane z tym zagadnieniem przedstawiać w sposób wyważony, kompetentny i obiektywny. Język, którym posługują się dziennikarze, stosowane przez nich porównania, informacje zamieszczane w publikacjach medialnych – to wszystko ma bardzo bezpośredni wpływ na dobrostan osób zmagających się z kryzysem psychicznym – twierdzi Martyna Martynowicz, ekspert ds. analizy mediów w PRESS-SERVICE Monitoring Mediów.
Wyrazem stygmatyzacji osób z zaburzeniami psychicznymi są pojawiające się w mediach frazy dotyczące tej tematyki w kontekście zagrożenia i przestępczości. W analizowanym okresie odnotowano 7,6 tys. takich doniesień.
W przekazie nie brakowało również informacji, w których omawiane zagadnienia wykorzystywano w kontekście polityczno-społecznym. Takim przykładem jest pojęcie „schizofrenia polityczna”, które pojawiło się w 98 publikacjach z mediów tradycyjnych (w 11 przypadkach sformułowania użyto w tytule materiału) oraz w 1,1 tys. wpisów w social mediach.
Szeroki oddźwięk w mediach miała niechlubna akcja profrekwencyjna „Nie świruj, idź na wybory”. W mediach tradycyjnych pojawiło się blisko 1,5 tys. materiałów, a w mediach społecznościowych – 6,1 tys. Kampania spotkała się z dużą krytyką mediów i internautów.
– To, jak mówimy i myślimy o osobach doświadczających kryzysu psychicznego kształtuje postawy wobec zdrowia i decyduje o tym, jak postępujemy w sytuacji, gdy jest ono zagrożone. Warto więc wiedzieć i być świadomym jak ten językowy obraz świata wygląda w odniesieniu do zdrowia psychicznego – podsumowuje Paweł Ratyński.
RAMKA
Przeczytaj Raport medialny „PROBLEMATYKA KRYZYSU PSYCHICZNEGO. Analiza medialna”
____________
[1] Dotarcie (Impressions) – to wskaźnik pozwalający na oszacowanie realnej liczby kontaktów z pojedynczą publikacją. Dotarcie jest przypisane do konkretnej publikacji i dotyczy realnych zachowań odbiorców – sposobów i częstotliwości korzystania z kanałów przekazu.
PROBLEMATYKA KRYZYSU PSYCHICZNEGO W MEDIACH – komentarze ekspertów
PAWEŁ RATYŃSKI – Ośrodek Projektowy Instytutu Psychologii UKSW
Kryzys psychiczny dotknął lub dotknie bezpośrednio co czwartego Polaka. To nie znaczy jednak, że problem dotyczy tylko 25 proc. z nas. Nawet jeśli sami unikniemy kryzysu, to pośrednio każdy z nas może mieć do czynienia ze skutkami problemów natury psychicznej, przez które będzie przechodził np. członek rodziny, znajomy czy dziecko. Niezdolność do pracy, nauki, uczestnictwa w życiu społecznym odbija się na jakości życia osób, rodzin i społeczności i przekłada się na wymierne straty dla gospodarki. To, jak mówimy i myślimy o osobach doświadczających kryzysu psychicznego kształtuje postawy wobec zdrowia i decyduje o tym, jak postępujemy w sytuacji, gdy jest ono zagrożone. Warto więc wiedzieć i być świadomym, jak ten językowy obraz świata wygląda w odniesieniu do zdrowia psychicznego?
Aby zbadać tę materię musieliśmy przyjąć wstępne założenia zawężające punkt widzenia do istotnych zagadnień, które w ostatnim okresie najpełniej odzwierciedlały medialny obraz kryzysów psychicznych. Powstała analiza nie tyle wyczerpująca temat (nie taki był zamiar), ile flagująca pewne obszary do dalszego, ciągłego monitorowania w imieniu grupy, o której prawie do zdrowia i samostanowienia, do pełnego życia trzeba mówić nieustannie… Tematy, które poruszyliśmy to obraz osoby doświadczającej kryzysu psychicznego jako niebezpiecznej, choroba psychiczna a przestępstwa, zmierzyliśmy się ze stereotypem, który stawia znak równości miedzy osobą doświadczająca kryzysu psychicznego a osobą niebezpieczną, a zwrotem “sprawca leczył(a) się psychiatrycznie” pozwala bezrefleksyjnie kończyć kronikę kryminalną. Zwróciliśmy też uwagę na używanie pojęć świr (potocznie) lub schizofrenia (oficjalnie) jako chwytu poniżej pasa w sporach prywatnych i publicznych (w tym politycznych). Na przykładzie akcji profrekwencyjnej „nie świruj idź na wybory” przyjrzeliśmy się pierwszym reakcjom mediów, następnie reakcjom na krytykę, z uwzględnieniem linii podziałów politycznych. Istotnym problemem, na który zwracano uwagę był przez lata brak informacji skierowanej do osób potrzebujących wsparcia w kontekście informacji, które mogą wywołać lub zaostrzyć kryzys. Sprawdziliśmy więc, czy zaszła zmiana. Zadaliśmy pytanie czy pojawia się wrażliwość/uważność na potrzeby osób bardziej delikatnych ze względu na kryzysy psychiczne. Spróbowaliśmy pokazać pozytywne przykłady w tym zakresie. I wreszcie czy pojawiają się przekazy promujące, bez krzywdzącego bagatelizowania – zdrowie psychiczne i przedstawiające kryzys psychiczny jako zjawisko powszechne, przejściowe, dające szansę na pozytywną zmianę w życiu.
KONRAD TRZEŚNIAK – Ośrodek Projektowy Instytutu Psychologii UKSW
Raport pokazuje, że zdrowie psychiczne w mediach i przestrzeni publicznej jest w dalszym ciągu tematem tabu. Gorące dyskusje o zdrowiu psychicznym pojawiają się przy okazji szokujących i emocjonujących wydarzeń, ale jak wykazują badania jako część narracji pełnej stereotypów, uprzedzeń. Druga strona medialnego medalu wzbudza jednak więcej optymizmu. Dziennikarze wiedzą, że zdrowie psychiczne jest tak samo ważne jak zdrowie fizyczne. W badaniu wyszło nam, że częściej poruszane są ogólne tematy odnoszące się do zdrowia psychicznego, niż do konkretnych chorób czy zaburzeń. Jest to związane z tym, że o zdrowiu psychicznym najchętniej mówią media regionalne i z kategorii lifestyle. Były to zatem publikacje edukacyjne i poradniki. Specjaliści od profilaktyki zdrowia mają dobrych parterów do współpracy. Sprzymierzeńcami w oswajaniu wstydliwego dla większości z nas zagadnienia stają się osoby powszechnie znane w opinii publicznej. To bardzo ważne, bo w naturalny sposób pokazuje, że kryzys zdrowia psychicznego nie wybiera. Nie można pominąć najbliższego badanego okresu – pandemii koronawirusa SARSCoV-2 i choroby COVID-19. Potwierdza się to co zauważyliśmy w naszej pracy – wzrost zainteresowania ludzką psychiką w trudnych momentach. Poza bieżącym relacjonowaniem epidemii dobrze, że dziennikarze podejmują temat jej wpływu na kondycję psychiczną. Na pewno będziemy monitorować jak zmienia się podejście do mówienia o kryzysach psychicznych. Choćby dlatego, że może mieć to wpływ na zdrowie psychiczne Polaków.
MARTYNA MARTYNOWICZ – PRESS-SERVICE
Monitoring Mediów Zdrowie psychiczne to temat trudny i wrażliwy oraz niezwykle silnie obarczony ciężarem stereotypów i krzywdzących uprzedzeń. To tym bardziej istotne, że dla osób dotkniętych kryzysem zdrowia psychicznego wsparcie otoczenia i poczucie zrozumienia są wyjątkowo istotne. Jak wynika z naszego opracowania, na mediach i dziennikarzach spoczywa ogromna odpowiedzialność, by informacje związane z tym zagadnieniem przedstawiać w sposób wyważony, kompetentny i obiektywny. Język, którym posługują się dziennikarze, stosowane przez nich porównania, informacje zamieszczane w publikacjach medialnych – to wszystko ma bardzo bezpośredni wpływ na dobrostan osób zmagających się z kryzysem psychicznym. W naszej analizie wskazaliśmy wiele miejsc, w których konieczna jest większa refleksja nad znaczeniem słów, które często nieodpowiednio użyte w artykule mogą okazać się krzywdzące. Z pewnością przed pracownikami mediów długa droga. Z badania wynika jednak także stały wzrost świadomości problemu. Media częściej informują o miejscach, w których można uzyskać pomoc w kryzysie. Częściej reagują krytycznie na używanie nieadekwatnych i stygmatyzujących zwrotów. Przeznaczają też na swoich łamach coraz więcej miejsca na opowiadanie historii ludzi, którzy o swoje zdrowie psychiczne skutecznie walczą, dając odbiorcom wsparcie, wiedzę i nadzieję.
Zdjęcia w serwisie: www.stock.chroma.pl, www.123rf.com, archiwa autorów i redakcji