Michał Pierzgalski
Hormon ciemności – to w epoce postmodernizmu idealna nazwa dla substancji znanej jako melatonina. Główny hormon szyszynki (epiphysis), która do niedawna była uważana za narząd szczątkowy, wyizolowano w 1958 roku i od tego czasu trwa stałe odkrywanie nie tak oczywistej jego roli w organizmie człowieka. Nazwa melatonina pochodzi od „mela” – nazwa barwnika i wrażliwych na jego działanie komórek oraz „–tonina” – ponieważ substancja jest pochodną serotoniny. O ile dysponujemy dosyć rozległą wiedzą o roli melatoniny produkowanej w szyszynce, o tyle jej rola w innych tkankach, w których jest produkowana (siatkówka, układ pokarmowy, skóra, szpik kostny, limfocyty) jest poznana słabo.
Siatkówka – wzgórze – szyszynka
Szyszynka jest szczególnym narządem wydzielania wewnętrznego – u naszych „starszych braci”, w królestwie zwierząt – płazów i gadów – jest narządem bezpośrednio wrażliwym na światło, u ssaków wrażliwość ta realizowana jest poprzez drogi nerwowe łączące siatkówkę z okolicami wzgórza. Zidentyfikowano dwie drogi przekazujące impulsy: pierwsza siatkówkowo-podwzgórzowa do jądra nadskrzyżowaniowego podwzgórza i stąd do szyszynki i druga: przez neurony obszaru okołokomorowego do jąder bocznych podwzgórza, zwoju szyjnego górnego, którego aksony docierają do szyszynki. Spośród tych struktur, to neurony jądra nadskrzyżowaniowego pełnią wiodącą rolę w generowaniu rytmu okołodobowego ustroju i pełnią funkcję naszego zegara biologicznego.
Światło i rytm
Produkcja melatoniny przez szyszynkę jest ściśle zależna od ekspozycji na światło. W ciemności jej produkcja wzrasta; światło hamuje jej syntezę. U człowieka występuje dobowy rytm wydzielania melatoniny, stężenie hormonu rośnie po nastaniu ciemności, aby osiągnąć swój szczyt między godziną 2 a 4 w nocy. Wpływ melatoniny na regulację rytmu dobowego snu i czuwania jest dobrze udokumentowany. Szczyt wydzielania hormonu wiąże się z największym nocnym obniżeniem temperatury ciała i stanu czuwania.
Efekt podanej egzogennie melatoniny zależy od czasu jej zastosowania – podanie w godzinach popołudniowych powoduje przyspieszenie zegara biologicznego, a podanie w godzinach porannych jego zwolnienie.
Nie tylko sen i czuwanie
Opisano również inne obszary aktywności biologicznej hormonu ciemności. Melatonina działa antyoksydacyjnie i ma działanie immunomodulacyjne – pobudza niespecyficzne reakcje humoralne i komórkowe. Opisano również onkostatyczne działanie melatoniny. Stąd hipoteza, że sprzyjająca zaburzeniom produkcji hormonu praca zmianowa może być u kobiet czynnikiem ryzyka rozwoju choroby nowotworowej sutka i jelita grubego. Pojawiają się doniesienia, że stosowanie melatoniny jako leczenia wspomagającego chemioterapię poprawia jej skuteczność i tolerancję. Innym badanym obszarem aktywności biologicznej melatoniny jest jej hamujący wpływ na ośrodki kontrolujące wydzielanie gonadotropin (FSH, LH). Zaobserwowany wpływ melatoniny na funkcje rozrodcze u kobiet oraz możliwe obniżanie uwalniania prolaktyny prowadzi do wniosku, że melatonina nie powinna być zażywana przez kobiety będące w ciąży lub planujące ciążę oraz przez kobiety karmiące. Produkcja melatoniny zmienia się z wiekiem: najwyższe nocne stężenie hormonu obserwuje się miedzy 1 a 3 rokiem życia, poziom skokowo spada u osób po 40-50 roku życia.
Zastosowania melatoniny
Melatonina znajduje zastosowanie terapeutyczne w zmniejszeniu nasilenia objawów zespołu nagłej zmiany strefy czasowej (jet lag). Typowe zaburzenia w tym zespole to: senność w ciągu dnia, bezsenność, częste budzenie podczas snu. Przeprowadzone badania kliniczne wykazały wpływ melatoniny na subiektywne zmniejszenie zmęczenia w ciągu dnia, skrócenie czasu do ustąpienia objawów oraz poprawę nastroju. Hormon może również wspomagać zasypianie po przybyciu na miejsce podróży. Podczas podróży przez pięć lub więcej stref czasowych, zażywając melatoninę w czasie zbliżonym do czasu zasypiania w miejscu docelowym (ok. 22-24), można zredukować nasilenie występujących objawów. Zalecane dawkowanie to 0,5-5 mg dziennie, przy czym dawka 5 mg przynosi lepsze efekty niż dawki niższe w zakresie szybkości zapadania w sen i jego jakości. Preferowane jest przyjmowanie substancji o natychmiastowym uwalnianiu. Co interesujące, efekt wydaje się pozytywnie skorelowany z ilością stref czasowych pokonywanych podczas podróży, dodatkowo wyższa skuteczność kuracji towarzyszy podróżom na wschód, kiedy zegar biologiczny jest opóźniony w stosunku do warunków świetlnych w miejscu przyjazdu. Chcąc maksymalnie wykorzystać potencjał melatoniny i przyspieszyć przestawienie wewnętrznego zegara biologicznego należy dodatkowo zwiększyć czas ekspozycji na światło dzienne.
Melatonina znajduje również zastosowanie w terapii bezsenności pierwotnej w zespole opóźnionej fazy snu, gdzie stwierdzono jej pozytywny wpływ na wydłużenie fazy snu REM, zapadanie w sen oraz czas trwania i jego jakość.
Stosując melatoninę, nie można zapominać o roli światła w terapii zaburzeń dobowego rytmu snu i czuwania. Poza wyżej wspomnianym pozytywnym wpływem światła słonecznego na efekty terapii, zaobserwowano szczególnie negatywny wpływ światła niebieskiego w godzinach nocnych. Badacze stwierdzili dwa razy większy wpływ światła niebieskiego niż zielonego na hamowanie wydzielania melatoniny. Warto pamiętać, że telewizory oraz ekrany monitorów komputerowych są silnym źródłem niebieskiego światła – zatem koniec z nocnymi seansami filmowymi!
U osób pracujących na nocnych zmianach, przebywających przewlekle w sztucznym oświetleniu czy wreszcie „nocnych marków”, można rozważyć stosowanie okularów blokujących niebieskie światło. Niestety ekologiczny postęp ma dla nas wszystkich w tym zakresie niemiłą niespodziankę – oszczędne świetlówki zastępujące klasyczne żarówki produkują jednocześnie o wiele więcej niebieskiego światła!
27.02.2014
Zdjęcia w serwisie: www.stock.chroma.pl, www.123rf.com, archiwa autorów i redakcji
